Controles
De Europese definitie van etnisch profileren houdt in: “het gebruik van criteria of overwegingen omtrent ‘ras’, huidskleur, etniciteit, nationaliteit, taal en religie bij opsporing en rechtshandhaving – zowel op operationeel als organisatorisch niveau – terwijl daarvoor geen objectieve rechtvaardiging bestaat.” Kortom: etnische profilering is wanneer een agent of andere wetshandhaver iemands ‘afkomst’ laat meespelen bij de beslissing om een persoon te controleren. In de praktijk is het zo dat niet-witte mensen veel vaker staande worden gehouden voor een controle dan witte mensen.

Uit onderzoek van onder andere Amnesty International is gebleken dat etnisch profileren plaatsvindt bij identiteits- en verkeerscontroles, preventief fouilleren en bij controles op illegaal verblijf. Dit is een vorm van discriminatie en daarom is het enorm belangrijk dat er onderzoek naar wordt gedaan en dat er organisaties zijn als Controle Alt Delete, die zich inzetten tegen stigmatisering en voor eerlijke rechtshandhaving.

Vooroordelen
Controle Alt Delete noemt drie belangrijke oorzaken van etnisch profileren: “De eerste oorzaak is het gebruik van risicoprofielen die etniciteit bevatten. Een risicoprofiel is een profiel van een persoon (of groep) die mogelijk strafbare feiten kan gaan plegen. Als deze risicoprofielen etniciteit bevatten, zoals bij de Belastingdienst, de politie of de Koninklijke Marechaussee, leidt dat tot etnisch profileren. De tweede oorzaak is bewuste vooroordelen bij wetshandhavers. Denk aan wetshandhavers die zich racistisch uitlaten of burgers racistisch uitschelden. De derde oorzaak is onbewuste vooroordelen bij wetshandhavers: vooroordelen waar zij zich niet van bewust zijn maar die wel leiden tot ongelijke behandeling.”

Rechtszaak
Etnische profilering is natuurlijk geen nieuw fenomeen. Toch kwam het afgelopen jaren vaker in het nieuws. In februari 2020 spande Amnesty een rechtszaak aan tegen de Koninklijke Marechaussee. Dat deden zij samen met Controle Alt Delete, PILP, RADAR en twee individuele aanklagers. De Koninklijke Marechaussee werkt met zogeheten risicoprofielen waarin etniciteit voorkomt. Marechaussees controleren bij grenscontroles voornamelijk mensen die er ‘niet Nederlands’ uit zien. De eis van de coalitie was dat etnisch profileren wordt verboden, aangezien het hier om pure discriminatie gaat. Ongelofelijk genoeg oordeelde de rechtbank dat etniciteit onderdeel mag zijn van de controles en dat dit geen discriminatie is. De coalitie gaat in hoger beroep.

Wat is ertegen te doen?
Het begrenzen van bevoegdheden en het stimuleren van de dialoog zijn effectieve maatregelen tegen etnisch profileren. En natuurlijk onmisbare organisaties als Controle Alt Delete, die met onderzoeken en dossiers de feiten boven tafel brengen en onderzoeken hoe we het systeem kunnen veranderen. Want daar zit de crux: niet alleen de politie moet worden aangepakt, maar het gehele systeem. Gedrag van agenten is immers ingebed in schadelijke institutionele structuren.

Op 19 november kondigde de Koninklijke Marechaussee aan te zullen stoppen met etnisch profileren. Dat is fantastisch nieuws en een belangrijke stap. Maar de strijd is nog lang niet gestreden. Institutioneel racisme is en blijft een probleem en daarmee ook etnisch profileren. Het Actiefonds blijft daarom solidair met organisaties als Controle Alt Delete om deze systemen te ontmantelen.

Wil jij dat wetshandhavers iedereen gelijk behandelen? Wil jij dat wetshandhavers minder geweld gebruiken? Denk jij dat het belangrijk is dat een onafhankelijke organisatie zich hiervoor inzet? Word vandaag nog donateur van Controle Alt Delete en zet je in voor betere wetshandhaving in Nederland.

Neergeschoten
Terwijl een psycholance (ambulance die beschikt over personeel dat gespecialiseerd is in psychische problematiek) en de moeder van Sammy om de hoek klaar staan om in te grijpen, besluit een hondengeleider van de politie een hond op Sammy af te sturen. De hond lijkt echter geen gevaar te zien en rent Sammy voorbij, waarop de hondengeleider Sammy van achter aanvalt. Er volgt een korte worsteling, waarover politiechef Frank Paauw in de media beweert dat Sammy een agent heeft gestoken in een kogelvrij vest. Dan volgen vier schoten, waarvan drie Sammy raken in borst en buik. Hij overlijdt.

Valse informatie
Een journalist van het Parool meldt vrij snel na de moord op Sammy dat hij een mes van 30 centimeter bij zich zou hebben. De journalist zou dit van de politie hebben gehoord. Ook blijkt uit onderzoek dat politiechef Frank Paauw geen gelijk heeft: er zijn geen sporen van een mes te vinden in de kogelvrije vesten die de politie die dag droeg.

Zo’n negen maanden later, in mei van dit jaar, komt het nieuws naar buiten dat het Openbaar Ministerie de agenten die betrokken zijn bij de moord op Sammy niet gaan vervolgen. Het OM stelt dat zij handelden uit noodweer.

Contact met familie
Dit was ook de tijd dat Radical Solidarity net opgericht was. Meerdere personen uit onze groep waren ontdaan dat de politie (wederom) zonder gevolgen blijkt te kunnen liegen, schieten en moorden. Er werd contact gelegd met de familie, een samenwerking gestart met andere linkse groepen en het begin voor een campagne voor Sammy was geboren. Wat volgde waren meerdere demonstraties, posterrondes, een online campagne en een grote demonstratie precies een jaar nadat Sammy werd vermoord door de Amsterdamse politie. Dit alles met steun van Het Actiefonds.

Tegengeluid
Het is belangrijk om dit soort acties te organiseren om de druk op de politie hoog te houden. Om echte ‘tegenmacht’ te organiseren. Zodat de politie weet dat er mensen meekijken en agenten niet met moord wegkomen. Als wij het niet doen, doet niemand het: het Openbaar Ministerie houdt moordende agenten de hand boven het hoofd, het overgrote deel van de media neemt klakkeloos de verklaringen van de politie over en ook van de gevestigde politieke partijen hoeven we geen steun te verwachten, ook niet van gevestigd links.

Who do you call?
En daar ligt een probleem. Gevestigde linkse partijen denken dat we de wereld kunnen veranderen én de politie behouden. Dat is onmogelijk: de politie slaat klimaatprotesten neer, mishandelt demonstranten die strijden tegen racisme, slaat in op protesten voor volkshuisvesting en ontruimt kraakpanden voor steenrijke beleggers. Daarnaast worden talloze organisaties en activisten continue in de gaten gehouden door de overheid: zo bleek dat – nog geen twee maanden na het oprichten van Radical Solidarity – we onwettig in de gaten werden gehouden door de NCTV, net als vele andere linkse, progressieve organisaties. We kunnen concluderen dat de politie een transitie naar een eerlijkere wereld in de weg staat.

Het doel van de politie is de status-quo koste wat het kost verdedigen. Voeg daar een autoritaire aard, een door racisme en misogynie doordrenkte cultuur, een totaal gebrek aan zelfreflectie en een geweldsmonopolie bij op en er is geen andere conclusie te trekken dan dat het politieapparaat tot op het bot verrot is en zal moeten verdwijnen. Een terechte vraag prijkte op een van de spandoeken tijdens de Justice for Sammy demonstratie in Amsterdam: ‘Who do you call when the police murders?’

Dit artikel werd geschreven door een anonieme activist van Radical Solidarity: een platform voor grassroots activisme en radicale subcultuur. Radical Solidarity is veel online te vinden maar organiseert ook zelf actiecampagnes, dikwijls met steun van Het Actiefonds.

Intimidatie & machtsmisbruik

In de weken voor de Woonopstand bleek al dat er geen vertrouwen was van de politie richting onze organisatie. De politie wilde weten welke groeperingen er mee zouden doen, vroeg ons namen te delen en had toen al een bijzondere interesse in verschillende anarchistische organisaties. In het Afrikaanderpark werden demonstranten preventief gefouilleerd en ID-kaarten gefotografeerd omdat men ‘zich dan beter gedraagt gedurende de rest van de demonstratie’. Deze onversneden intimidatie en inperkingen van grondrechten kwamen uiteindelijk tot een hoogtepunt tijdens de Woonopstand op de Erasmusbrug. Daar zagen we hoe een groep demonstranten, voornamelijk bestaande uit het zwarte blok, zonder duidelijke aanleiding werd geïsoleerd, geïntimideerd en uiteindelijk met veel geweld gearresteerd en afgevoerd. We zagen hoe een buitenproportionele politiemacht al ver voor het escalerende politieoptreden in volledige ME uitrusting, undercover of te paard in de startblokken stond om onze beweging te verdelen, het dialoog af te wenden van de woningcrisis en het brede maatschappelijke draagvlak van onze beweging op losse schroeven te zetten.

Hoe houd je dit draagvlak vervolgens vast, in een politiek klimaat waar de overgrote meerderheid van Nederland in de veronderstelling is dat de politie altijd in het belang van de burger optreedt, de waarheid spreekt en enkel ingrijpt na het plegen van strafbare feiten?

Al voordat de mars de Erasmusbrug bereikt heeft staat de ME klaar om in te grijpen. Is dit hoe de politie een vreedzame demonstratie faciliteert?

Politieoptreden in het belang van de burger?

De politie leek dit keer een nieuwe grens te zijn overgegaan. Na de te verwachten nieuwsberichten korte tijd na de Woonopstand waar zonder enkele vorm van wederhoor de politie de ruimte kreeg haar eigen feiten te presenteren, verschenen er toch ook langzaamaan kritische geluiden. De Woonopstand was immers geen voetbalwedstrijd Ajax – Feyenoord, links- of rechts-radicale anti-overheidsdemonstratie of een willekeurige burgerlijke ongehoorzaamheidsactie. De Woonopstand was en is nog steeds een vreedzame beweging met brede steun van grote organisaties, politieke partijen, doorgewinterde activisten, maar zeker ook bezorgde moeders, vaders, kinderen en middelbare scholieren die voor de eerste keer besloten mee te doen aan een demonstratie. Deze relatief grote groep kersverse demonstranten werden onaangekondigd voor het blok gezet, geconfronteerd met extreem politiegeweld en hadden door hetgeen wat zij met hun eigen ogen gezien of zelfs gevoeld hadden geen andere keus dan hun burgerlijke aannames over de politie te laten varen.

De illusie dat enkel strafbare feiten tot politiegeweld zouden leiden en dat ‘opstootjes’ altijd te vermijden zijn als je jezelf hiervan weerhoudt, kwam die dag voor een relatief grote groep een stuk eerder dan gepland te vervallen. Dat blijkt wel uit de vele berichten, reacties en verklaringen die de organisatie naar aanleiding van het politiegeweld verzamelde in een Zwartboek.

“Als er onrust zou zijn, zou die te vermijden zijn.” [ ] “Ik besloot naar Rotterdam te gaan en mijn 7-jarige zoon mee te nemen. Hij had een bordje gemaakt en het leek me een mooie manier om te laten zien dat je als burger het recht heb om aan te geven als je het ergens niet mee eens bent.” [ ] “Ik mocht vervolgens aan mijn zoontje uit gaan leggen waarom de politie zo deed.” [ ] “Ik wilde de waarheid vertellen, maar voorkomen dat mijn zoon bang zou worden voor de politie. Hoe de politie écht is, wilde ik het niet op 7-jarige leeftijd al met hem over hebben.” [ ] “Ik ben weer een illusie armer. Bedankt politie Rotterdam!” – Verklaring #3, Zwartboek Politiegeweld

“De politie heeft voor mij een mooie, positieve demonstratie gevoeglijk kapot weten te maken. En als ze daarbij één ding hebben weten te bewerkstelligen: ze hebben voor mij bevestigd en een hoop nieuwe mensen overtuigd van het feit dat de politie niet te vertrouwen is als je kritiek hebt op de kapitalistische, onderdrukkende status quo.” – Verklaring #15, Zwartboek politiegeweld

Het moment waarop een groepje ‘stillen’ (agenten in burger) de menigte vreedzame demonstranten induiken en een golf aan politiegeweld ontketent.

Onderdrukking van het demonstratierecht

Maar naast de berichten van gematigde demonstranten die na het politieoptreden opeens versneld klaargestoomd zijn voor het zwarte blok bij de volgende demonstratie, waren daar ook de berichten van angst. Angst om in de toekomst deel te nemen aan een volgende demonstratie. Angst voor de politie, nu ze gezien hadden dat deze in staat is tot het in elkaar slaan van burgers. Beroofd van de illusie dat het altijd mogelijk is hieraan te ontkomen als je je maar gedraagt. Betogers die slecht ter been zijn en zich ineens realiseerden dat zij de volgende keer misschien wel niet in staat zijn om op tijd te vluchten voor de politie, en daarom de volgende keer een vreedzame demonstratie zoals de Woonopstand zullen overslaan. Daarmee stierf op 17 oktober niet alleen een deel van het vertrouwen in de politie, maar direct ook een flink stuk van ons demonstratierecht.

“Rest mij te melden dat ik nu nog last heb van emoties. Maandag was een zeer emotionele dag. Ik ga dit soort evenementen niet meer bezoeken.” – Verklaring #1, Zwartboek politiegeweld

Hard tegen hard

En daarmee lijken we een nieuwe fase van protestcultuur in te gaan. Zeker na het politieoptreden tijdens de Woonopstand staan de maatschappij en de politie weer op scherp. De woonbeweging heeft zich landelijk weten te organiseren, de kraakcultuur komt weer voorzichtig in de lift en vrijwel elke demonstrant, beginnend of ervaren, is weer een stukje verder richting links of rechts geradicaliseerd. Een nieuwe beweging tegen politiegeweld manifesteert zich, met naast de al bestaande steun uit links-radicale hoek, nu ook steun vanuit de bovengenoemde gematigde middenklasse. De politie verliest in een verwoede poging haar eigen handelen goed te praten de feiten en het zelf reflecterend vermogen steeds verder uit het oog. Langzaam verandert de politie in een apparaat dat enkel de repressie van de staat tot uitvoering brengt. En tot slot is er de politiek, die er wederom in faalt haar controlerende en beschermende functie neutraal uit te voeren en ervoor kiest het belang van de politie en de burgermeester boven die van de burgers te stellen, door een onafhankelijk onderzoek naar het politieoptreden op 17 oktober te blokkeren.

Al met al zijn we met z’n allen weer een stukje bozer en gedesillusioneerder over de huidige gang van zaken, aan welke kant van de discussie je ook staat. Het is een kwestie van tijd totdat de volgende vreedzame demonstratie bewust geconfronteerd wordt met politiegeweld en repressie, en er misschien wel meer slachtoffers zullen vallen. Het gaat nu hard tegen hard.

Nick van Balken is woonrechtenactivist en Bond Precaire Woonvormen-lid. Als vrijwilliger bij Het Actiefonds schrijft hij regelmatig opiniestukken en artikelen over door Het Actiefonds gesteunde projecten. Het Actiefonds ondersteunde onder meer Het Woonprotest, de Woonopstand en het Woonverzet.

Foto’s door @guidinro

Advocate Ineke van den Brûle werkt sinds 1989 in de sociale advocatuur in Den Haag en is gespecialiseerd in strafrecht, woon- en huurrecht en demonstratierecht. Naast haar werk als advocaat is Ineke ook al jarenlang zelf actief en medeorganisator van het Woonverzet in Den Haag. Het Actiefonds sprak met haar over politiegeweld, demonstratierecht en wat je kunt doen om jezelf te beschermen als activist.

Het lijkt erop dat politiegeweld de afgelopen tijd veel frequenter en heviger is; zou je kunnen zeggen hoe dat komt? Heb je een idee?

“Ik heb acties meegemaakt eind jaren zeventig en zelf acties georganiseerd in de jaren tachtig. De sfeer was niet altijd oké, maar doorgaans wel gemoedelijker. In de loop van de afgelopen twee á drie decennia is de politie anders georganiseerd. De menselijke maat en het voorheen door velen omarmde adagium ‘de politie is je beste vriend’ van de jaren zestig, zeventig en tachtig, heeft plaatsgemaakt voor ‘we (de politie) laten niet meer met ons sollen’ en ‘we moeten weer gezag uitstralen’.”

“Allerlei politieke, economische en maatschappelijke ontwikkelingen zullen hebben geleid tot de huidige stand van zaken. Maar ik ben een eenvoudige en altijd drukke advocaat. Tijd voor onderzoek ontbreekt ons. In een publicatie over de cijfers van de Rijksoverheid over gebruik van geweld door de politie in 2019 lees je dat de Politie Eenheid Den Haag het vaakst geweld heeft gebruikt in 2019, meer dus nog dan de Eenheid Amsterdam, Rotterdam en de rest van de Nederlandse eenheden. Ik hoor het regelmatig: ‘De politie is niet meer iemand die voor mijn veiligheid zorgt, maar iemand die zich als mijn vijand gedraagt.’ Of: ‘Sinds mijn arrestatie schrik ik elke keer als ik een politieauto- of agent op straat zie.’

“Ik zie de afgelopen jaren vaker totaal gedesillusioneerde of geschokte arrestanten in politiecellen. Beleid van hogerhand dat toeziet op zero tolerance, lik op stuk, heeft rigoureus zijn weerklank gevonden onder het gros van de politieagenten.”

Hoe ga je als advocaat om met slachtoffers van politiegeweld? Wat kom je zoal tegen en hoe sta je hen bij?

“Wat ik doe is onder andere het indienen van klachten over disproportioneel geweldgebruik door de politie. Indien nodig gaat dit door tot aan de Nationale Ombudsman. Politiegeweld moet ook worden gemeld bij hele belangrijke organisaties zoals Controle Alt Delete en lokale instanties zoals in Den Haag het Bureau Gemeentelijke Ombudsman, als het gaat om discriminatie en etnisch profileren door de politie.”

“Soms adviseer ik cliënten ook om aangifte tegen agenten te doen. Een cliënt die onder meer hoofdletsel en een gebroken arm opliep na harde klappen met de lange lat, heeft na bijna vier jaar klachtbehandeling en corresponderen met de afdeling schade van de politie zijn schade uiteindelijk vergoed gekregen. Ik adviseer trouwens niet alleen klachten in te dienen bij letsel, maar ook over bijvoorbeeld bejegening op het politiebureau en het gebruik van handboeien. Het kan frustrerend zijn, maar het indienen van klachten maakt gedragingen van politie wel zichtbaar. Agenten moeten zich over een klacht tegen hen verantwoorden. Dat alleen al is belangrijk. Hoe het verder ook afloopt, het wordt dan in elk geval geregistreerd.”

Hoe vaak gebeurt het in de praktijk dat er consequenties volgen voor politieagenten die buitensporig geweld hebben gebruikt?

“Cijfers zeggen niet alles en hangen mede af van hoe en wat er geregistreerd wordt. Wel weet ik dat er in Nederland tussen 2016 en mei 2021 vijftig mensen tijdens of na een aanhouding overleden. Tot een serieuze veroordeling van betrokken agenten, zoals in de VS de agent die werd veroordeeld voor de dood van George Floyd, kwam het hier in geen van die gevallen. De dood van Mitch Henriquez heeft hier weliswaar veel stof doen opwaaien, maar of de politie er lering uit heeft getrokken betwijfel ik zeer.”

“De onlangs gewijzigde Ambtsinstructie geeft de politie nog ruimere bevoegdheden tot het gebruik van geweld. De regels voor inzet van politiehonden zijn bijvoorbeeld verruimd. Het stroomstootwapen deed zijn intrede en het vuurwapen mag eerder en vaker worden gebruikt. Ook de nieuwe strafwetgeving die de politie na het gebruik van geweld extra beschermt, baart mij grote zorgen.”

En wat gebeurt er na een aangifte tegen een agent?

“Zo’n 99 procent van de aangiftes tegen agenten werd geseponeerd door het OM. De Rijksrecherche, die wordt ingeschakeld als verdachten en andere burgers in handen van politie of justitie overlijden, wordt ten onrechte gepresenteerd als onafhankelijke organisatie. De Rijksrecherche heeft als taak het opsporen en onderzoeken van (vermeend) strafbaar gedrag van overheidsfunctionarissen. De Rijksrecherche valt direct onder de verantwoordelijkheid van het College van procureurs-generaal. Hoewel de Rijksrecherche geen onderdeel is van de politie, is zij toch niet onpartijdig, zoals de overheid het presenteert. Onafhankelijk en gedegen onderzoek naar politiegeweld ontbreekt nog altijd. Ook bij geweld tegen demonstranten. De weigering van het Rotterdams gemeentebestuur een onafhankelijk onderzoek in te stellen na het geweld tijdens de demonstratie van Woonopstand onlangs, is exemplarisch. Helaas. De politie blijft een behoudende, ouderwetse organisatie, alle vernieuwingsvoornemens ten spijt. Zelfreflectie en transparantie zijn nog vooral loze kreten.”

Wat zou je als tip(s) kunnen meegeven aan activisten in een protest of demonstratiemars als er escalatie dreigt? Hoe kun je jezelf beschermen als activist?

“Ik zou actievoerders adviseren om niet alleen naar een demonstratie te gaan en erna ook niet alleen naar huis te gaan. Informeer je vooraf goed wat de politie wel en niet mag. Vraag mensen van bijvoorbeeld PILP* om als legal observers naar een demonstratie of actie te komen. Of vraag een advocaat die op de hoogte is van de actie om tijdens de demonstratie stand by te staan en vraag naar hem of haar als je wordt gearresteerd. In wezen is het droevig dat dergelijke tips anno 2021 nodig zijn. In mijn actieve tijd als actievoerder was politiegeweld zoals we dat nu zien uitzonderlijk. Ja, bij de rellen in Amsterdam** en bij de krakersrellen in Nijmegen ging het er ruig aan toe.”

“Politiegeweld is voor veel burgers ingrijpend om mee te maken. Juist omdat de politie het geweldsmonopolie uitoefent is het van belang dat dit optreden serieus en zorgvuldig wordt verantwoord en getoetst. Aan scholing van agenten op dit punt kan nog enorm veel worden verbeterd. Erken dat het anders moet en investeer in echte cultuurverandering bij de politie. Het imago dat de politie wenst lijdt schade door de zelf gekozen aanpak. Respect dwing je niet af door het rechtsgevoel van burgers te schofferen of door nog harder op te treden.”

*PILP (Public Interest Litigation Project) is onderdeel van het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten. PILP verkent de mogelijkheden van strategisch procederen voor mensenrechten in Nederland.

**Geen Woning Geen Kroning-rellen